Η επικρατούσα θεωρία μέχρι πρόσφατα ήταν πως καταστροφικοί σεισμοί οδήγησαν στην καταστροφή των ανακτορικών κέντρων γύρω στο 1200 π.Χ.
Παρόλα αυτά, νέα στοιχεία υποδηλώνουν ότι κάποιο είδος εσωτερικής εξέγερσης ή εξωτερικής εισβολής θα μπορούσε να έχει προκαλέσει την πτώση του.
Από το 2012, μια ομάδα με επικεφαλής τον Γερμανό αρχαιολόγο Τζόζεφ Μάραν του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης και το γεωφυσικό Κλάους- Γκ. Χίνζεν διεξάγει έρευνα στην Τίρυνθα και τη Μιδέα. Τα πορίσματα της έρευνάς τους δημοσιεύθηκαν στο Δελτίο της Σεισμολογικής Εταιρείας της Αμερικής.
“Αν και μερικές από τις παρατηρήσεις από τις δύο περιοχές που εξετάστηκαν μπορούν να εξηγηθούν από σεισμική φόρτιση, εναλλακτικά μη σεισμικά αίτια θα μπορούσαν εξίσου να εξηγήσουν τις περισσότερες παρατηρούμενες ζημιές. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η δομική ζημιά προφανώς δεν προκλήθηκε από σεισμούς», τόνισαν στη μελέτη, προσθέτοντας: «Τα αποτελέσματά μας δείχνουν ότι είναι απίθανο η Τίρυνθα και η Μιδέα να παρήκμασαν μετά από ένα ισχυρό σεισμό».
Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός
Μυκηναϊκός ήταν ο πολιτισμός κατά την τελευταία φάση της Εποχής του Χαλκού στην Αρχαία Ελλάδα, που κάλυπτε την περίοδο από περίπου το 1600-1100 π.Χ. Χαρακτηριστικά του ήταν η ύπαρξη μεγάρων- ανακτόρων, η πολεοδομική οργάνωση των άστεων και το σύστημα γραφής γνωστό σήμερα ως Γραμμική Β’. Μεταξύ των κέντρων εξουσίας που προέκυψαν, τα πιο αξιοσημείωτα ήταν αυτά της Πύλου, της Τίρυνθας, της Μιδέας στην Πελοπόννησο, του Ορχομενού και της Θήβας στη Βοιωτία, της Αθήνα καθώς και της Ιωλκού στη Θεσσαλία. Η πιο σημαντική περιοχή ήταν οι Μυκήνες, στην Αργολίδα, από την οποία πήρε το όνομά της η συγκεκριμένη περίοδος.
Οι Μυκηναίοι Έλληνες εισήγαγαν αρκετές καινοτομίες στους τομείς της μηχανικής, της αρχιτεκτονικής και της στρατιωτικής υποδομής, ενώ το εμπόριο σε μεγάλες περιοχές της Μεσογείου ήταν απαραίτητο για τη μυκηναϊκή οικονομία. Η συλλαβική τους γραφή, η Γραμμική Β, προσφέρει τα πρώτα γραπτά αρχεία της ελληνικής γλώσσας και η θρησκεία τους συμπεριέλαβε αρκετές θεότητες που συναντάμε και στο πάνθεον των θεών του Ολύμπου.
Η μυκηναϊκή Ελλάδα κυριαρχείται από μια πολεμική κοινωνία ελίτ και αποτελείται από ένα δίκτυο ανακτορικών κέντρων που ανέπτυξαν συμπαγή ιεραρχικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά συστήματα. Στην κορυφή αυτής της κοινωνίας ήταν ο βασιλιάς, γνωστός ως wanax (άναξ).
Στους επόμενους αιώνες, τον 10ο και 11ο αιώνα, σημειώνεται στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής μια σημαντική τεχνολογική αλλαγή: εξαπλώνεται η τεχνική κατεργασίας του σιδήρου και το νέο αυτό μέταλλο υποκαθιστά τον χαλκό σε διάφορες χρήσεις, όπως η κατασκευή όπλων και εργαλείων. Με αυτή την εξέλιξη η ανθρώπινη ιστορία περνάει από την Εποχή του Χαλκού στην Εποχή του Σιδήρου. Παράλληλα, στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου σημειώνονται πολεμικές επιδρομές και μετακινήσεις πληθυσμών και συντελούνται κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές.
Αρχική κατάρρευση
Το 1250 π.Χ., το πρώτο κύμα καταστροφής εμφανίζεται σε διάφορα κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας, χωρίς οι αρχαιολόγοι να μπορούν να εντοπίσουν τους λόγους. Στη Βοιωτία, η Θήβα πυρπολήθηκε, ο Ορχομενός είχε την ίδια μοίρα, ενώ οι Βοιωτικές οχυρώσεις του Γλά έμειναν έρημες. Στην Πελοπόννησο, διάφορα κτίρια που περιβάλλουν την ακρόπολη των Μυκηνών γνωρίζουν επιθέσεις και πυρπολούνται.
Τα περιστατικά αυτά φαίνεται ότι προκάλεσαν τη μαζική ενίσχυση και επέκταση των οχυρώσεων σε διάφορες τοποθεσίες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, έγιναν εργασίες για τη δημιουργία υπόγειων περασμάτων που οδηγούσαν σε υπόγειες πηγές υδάτων. Η Τίρυνθα, η Μιδέα και η Αθήνα επέκτειναν τις άμυνές τους με νέους τοίχους κυκλώπειου ύφους. Το πρόγραμμα επέκτασης στις Μυκήνες σχεδόν διπλασίασε την οχυρωμένη περιοχή της ακρόπολης. Σε αυτήν την φάση επέκτασης ανήκει η εντυπωσιακή πύλη των Λεόντων, η κύρια είσοδος στην μυκηναϊκή ακρόπολη.
Φαίνεται ότι μετά από αυτό το πρώτο κύμα καταστροφής ακολούθησε μια βραχύβια αναβίωση του μυκηναϊκού πολιτισμού.
Η καταστροφή
Κανένα από τα αμυντικά μέτρα και τα οχυρωματικά έργα δεν κατάφερε να εμποδίσει την τελική καταστροφή και κατάρρευση των Μυκηναϊκών κρατών. Μια δεύτερη καταστροφή έπληξε τις Μυκήνες περίπου το 1190 π.Χ. ή λίγο αργότερα. Αυτό το γεγονός σήμανε το τέλος τους ως μεγάλης δύναμης. Εγιναν ανακατασκευές κτισμάτων, αλλά σε μικρότερη κλίμακα. Το παλάτι της Πύλου, στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο, καταστράφηκε το 1180 π.Χ. Τα αρχεία Γραμμικής Β που βρέθηκαν εκεί, αναφέρουν βιαστικές εργασίες αμυντικού χαρακτήρα λόγω επικείμενης επίθεσης χωρίς να δίνουν λεπτομέρειες για την επίθεση.
Ως αποτέλεσμα αυτής της αναταραχής, συγκεκριμένες περιοχές στην ηπειρωτική Ελλάδα σημείωσαν δραματική μείωση του πληθυσμού, ιδιαίτερα στη Βοιωτία, την Αργολίδα και τη Μεσσηνία. Οι Μυκηναίοι πρόσφυγες μετανάστευσαν στην Κύπρο και στα μικρασιατικά παράλια. Παρόλα αυτά, άλλες περιοχές στην άκρη του μυκηναϊκού κόσμου ευημερούσαν, όπως τα νησιά του Ιονίου, η βορειοδυτική Πελοπόννησος, τμήματα της Αττικής και πολλά νησιά του Αιγαίου. Η ακρόπολη της Αθήνας, περιέργως, φαίνεται να απέφυγε την καταστροφή.
Υποθέσεις
Οι λόγοι για το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού συζητήθηκαν έντονα μεταξύ των μελετητών. Προς το παρόν, δεν υπάρχει ικανοποιητική εξήγηση για την κατάρρευση. Οι δύο πιο κοινές θεωρίες είναι η μετακίνηση του πληθυσμού και οι εσωτερικές συγκρούσεις.
Η υπόθεση μιας δωρικής εισβολής, που αναφέρεται και στην αρχαία ελληνική παράδοση, η οποία οδήγησε στο τέλος της Μυκηναϊκής Ελλάδας, υποστηρίζεται από σποραδικά αρχαιολογικά ευρήματα, όπως νέοι τύποι ταφής, κεραμεικής, και η χρήση της δωρικής διαλέκτου. Οι ίδιοι οι αρχαίοι ήταν πεπεισμένοι ότι η Κάθοδος των Δωριέων ήταν ιστορικό γεγονός και τη συνέδεαν με ένα κύμα ταραχών και μεταναστεύσεων που το τοποθετούσαν στα χρόνια μετά τον Τρωικό Πόλεμο. Ενδεικτικός είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει συνολικά την περίοδο που μας απασχολεί ο Θουκυδίδης (1.12) στην «Αρχαιολογία», στην αρχή της ιστορικής του συγγραφής:
«Και μετά τα Τρωικά εξακολούθησαν στην Ελλάδα οι μεταναστεύσεις και οι εισβολές και η έλλειψη ησυχίας την εμπόδισε να αναπτυχθεί. Η μακρόχρονη απουσία των Ελλήνων στην Τροία προκάλεσε πολλές αναταραχές και σε πολλές πολιτείες έγιναν επαναστάσεις που ανάγκασαν πολλούς να φύγουν και να πάνε να ιδρύσουν άλλες πολιτείες. Εξήντα χρόνια μετά την άλωση της Τροίας οι Θεσσαλοί έδιωξαν από την Άρνη τους σημερινούς Βοιωτούς, που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή που λέγεται σήμερα Βοιωτία και άλλοτε ονομαζόταν Γη του Κάδμου. Μερικοί Βοιωτοί ήσαν κιόλας εγκατεστημένοι εκεί και μερικοί από αυτούς πήραν μέρος στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας. Ογδόντα χρόνια μετά την άλωση της Τροίας, οι Δωριείς με τους Ηρακλείδες κατέκτησαν την Πελοπόννησο. Μόνο μετά από πολλά χρόνια η Ελλάδα ησύχασε οριστικά, σταμάτησαν οι μετοικεσίες και έτσι μπόρεσε να ιδρύσει αποικίες. Οι Αθηναίοι εγκαταστάθηκαν στις Ιωνικές πολιτείες και στα περισσότερα νησιά. Οι Πελοποννήσιοι εγκαταστάθηκαν στην Ιταλία και στη Σικελία και σε μερικά μέρη της υπόλοιπης Ελλάδας. Όλες αυτές οι αποικίες ιδρύθηκαν μετά τα Τρωικά.», (Μτφρ. Ά. Βλάχου).
Από την άλλη πλευρά, η κατάρρευση της Μυκηναϊκής Ελλάδας συμπίπτει με τη δραστηριότητα των Θαλάσσιων Λαών στην Ανατολική Μεσόγειο. Προκάλεσαν ευρεία καταστροφή στην Ανατολή και τελικά νικήθηκαν από τον Φαραώ Ραμσή ΙΙΙ το 1175 π.Χ.
Εναλλακτικά σενάρια προτείνουν ότι η πτώση της Μυκηναϊκής Ελλάδας ήταν αποτέλεσμα εσωτερικών διαταραχών που οδήγησαν σε πόλεμο μεταξύ των Μυκηναϊκών κρατών ή σε πολιτικές αναταραχές σε πολλά κράτη, ως αποτέλεσμα του αυστηρού ιεραρχικού κοινωνικού συστήματος και του θεσμού της βασιλείας. Γενικά, λόγω της σκοτεινής αρχαιολογικής εικόνας του 12ου-11ου αιώνα π.Χ. στην Ελλάδα, υπάρχει συνεχιζόμενη διαμάχη μεταξύ των μελετητών για το κατά πόσον οι φτωχές κοινωνίες που διαδέχθηκαν τα Μυκηναϊκά ανακτορικά κράτη ήταν νεοφερμένοι, ή μήπως επρόκειτο για πληθυσμούς που κατοικούσαν ήδη στη μυκηναϊκή Ελλάδα. Πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα τείνουν να ευνοούν το τελευταίο σενάριο. Έχουν επίσης προταθεί πρόσθετες θεωρίες σχετικά με τους φυσικούς παράγοντες, όπως η αλλαγή του κλίματος, οι ξηρασίες ή οι σεισμοί. Φαίνεται πως οι τελευταίες πρέπει πλέον να επανεξεταστούν.
Ο Δρ. Έρικ Κλάιν, αρχαιολόγος, καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσινγκτον των ΗΠΑ, μέσω της συνέντευξης του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, δίνει την δική του εκδοχή για τις αιτίες κατάρευσης του Μυκηναϊκου πολιτισμού. Συγκεκριμένα αναφέρει:
”Η κύρια θέση μου είναι ότι θα πρέπει να συντελέστηκε μια «τέλεια καταιγίδα» από καταστροφικά γεγονότα, που προκάλεσαν την κατάρρευση πολιτισμών της Ύστερης Εποχής του Χαλκού λίγο μετά το 1200 π. Χ. Υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρξε κλιματική αλλαγή, ξηρασία και πείνα, σεισμοί, εισβολές και εσωτερικές εξεγέρσεις, που επηρέασαν τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, καθώς και πολλούς άλλους, αν όχι όλους, από τους πολιτισμούς της περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου. Αν και άνθρωποι έχουν επιζήσει από παρόμοιες καταστροφές που ήρθαν μεμονωμένα, όπως η ανασυγκρότηση μετά από σεισμούς ή η διαβίωση μέσω ξηρασιών, τι γίνεται όταν όλα αυτά συμβαίνουν συγχρόνως ή σε μικρή απόσταση μεταξύ τους; Θα ήταν πολύ δύσκολη η επιβίωση αν όλες ή οι περισσότερες από τις παραπάνω καταστροφές έγιναν την ίδια στιγμή ή πολύ κοντά η μία μετά την άλλη, όπως φαίνεται ότι συνέβη μεταξύ 1225 και 1175 π. Χ. Αυτός πιστεύω ότι ήταν ο λόγος που οι πολιτισμοί της Ύστερης Εποχής του Χαλκού δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν την «τέλεια καταιγίδα» και κατέρρευσαν.”
Στην συνέχεια λέει ότι: “Η κατάρρευση διήρκεσε περίπου έναν αιώνα, από το 1225 ως το 1125 π. Χ. Όμως, το 1177 π.Χ. είναι ένα καλό σημείο αναφοράς, καθώς εκείνη τη χρονιά οι «Λαοί της Θάλασσας» εισέβαλαν για δεύτερη φορά και ως τότε πολλές από τις πόλεις είχαν ήδη καταστραφεί. Έτσι, χρησιμοποιώ την ημερομηνία αυτή ως «συντομογραφία» για όλη την κατάρρευση, όπως χρησιμοποιούμε το 476 μ. Χ. για την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, παρά το γεγονός ότι δεν κατέρρευσε ακριβώς εκείνο το έτος.”
ΠΗΓΕΣ:
Δρ. Έρικ Κλάιν, αρχαιολόγος, καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσινγκτον των ΗΠΑ. Συνέντευξη στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
