Ήταν ο ανώτατος θεός του Ολύμπου, γιος του Κρόνου και της Ρέας, εγγονός του Ουρανού και της Γης. Αδέλφια του ήταν η Ήρα, ο Ποσειδώνας, ο Πλούτωνας, η Εστία και η Δήμητρα. Ο πατέρας του κατάπινε όσα παιδιά γεννούσε η Ρέα, γιατί φοβόταν μήπως πραγματοποιηθεί η προφητεία του Ουρανού: ότι δηλαδή κάποιο από τα παιδιά του θα του έπαιρνε το θρόνο. Η Ρέα λοιπόν κατάλαβε πως μόνο με πονηριά μπορούσε να σώσει το παιδί που τώρα είχε στα σπλάχνα της. Μόλις κατάλαβε την ώρα της , σπαργάνωσε μια πέτρα και την έδωσε στον Κρόνο. Αυτός αμέσως την κατάπιε κι εκείνη έτρεξε στην Κρήτη και γέννησε το Δία πάνω στο βουνό Δίκτη ή στο βουνό Ίδη. Αμέσως τον παρέδωσε στους Κουρήτες να τον φυλάξουν. Στις Νύμφες Αδράστεια και Ίδη ανέθεσε να τον τρέφουν με το γάλα μιας κατσίκας, της Αμάλθειας. Οι Κουρήτες έξω από το σπήλαιο της γέννησης, χτυπούσαν τις ασπίδες με τα δόρατά τους, κάνοντας θόρυβο για να μην ακούσει ο Κρόνος το κλάμα του νεογέννητου θεού.
Αφού ενηλικιώνεται ο Ζευς, η Μήτις του παρασκευάζει ένα φάρμακο το οποίο αυτός δίνει στον Κρόνο. Όταν εκείνος το πίνει αναγκάζεται να εξεμέσρι πρώτα το λίθο και ύστερα όλα τα παιδιά του που είχε καταπιεί. Το λίθο αυτό ο Δίας τον τοποθέτησε στο Μαντείο των Δελφών, στο σημείο που ονομάστηκε «ομφαλός της γης», γιατί εκεί συναντήθηκαν οι δυο αετοί που είχε αφήσει να πετάξουν προς αντίθετες κατευθύνσεις για το σκοπό αυτό.
Πριν γεννηθούν οι Ολύμπιο θεοί, βασίλευαν οι Τιτάνες, οι οποίοι ήταν παιδιά του Ουρανού και της Γης. Ο Δίας πολέμησε τους Τιτάνες για να τους πάρει την εξουσία. Η Γαία τον συμβούλεψε να ελευθερώσει τους Κύκλωπες και τους Εκατόγχειρες από τον Τάρταρο όπου τους είχε φυλακίσει ο Κρόνος. Οι Κύκλωπες σε ένδειξη ευγνωμοσύνης χάρισαν στο Δία τη βροντή, τον κεραυνό και την αστραπή, στον Πλούτωνα την κυνέη, ένα μαγικό κράνος που καθιστούσες αόρατο όποιον το φορούσε, και στον Ποσειδώνα την τρίαινα. Οι Εκατόγχειρες για τον ίδιο λόγο συνεργάστηκαν με τους Ολύμπιους ενάντια στους Τιτάνες. Ο Δίας είχε στην κατόχή και την αιγίδα, βροντώδες σύννεφο ή καταιγίδα που τον προστάτευε σαν ασπίδα κι ήταν έργο του Ηφαίστου.
Ο πόλεμος ανάμεσα στους Ολύμπιους και τους Τιτάνες κράτησε δέκα ολόκληρα χρόνια. Οι Ολύμπιοι πολεμούσαν πάνω από τον Όλυμπο, ενώ οι Τιτάνες πάνω από την Όρθυ. Χάρις στους κεραυνούς του Δία και στα βράχια που εκτόξευαν οι Εκατόγχειρες, οι Ολύμπιοι κέρδισαν τον πόλεμο και την εξουσία. Ο Κρόνος και οι άλλοι Τιτάνες ρίχτηκαν στα Τάρταρα κι οι Εκατόγχειρες ανέλαβαν τη φύλαξή τους. Ύστερα από τη νίκη αυτή ο Δίας εγκαθίδρυσε τη βασιλεία του.
Η Γαία δυσαρεστήθηκε με τους Ολύμπιους για τη συμπεριφορά τους και γέννησε τους Γίγαντες οι οποίοι άρχισαν εξοντωτικό πόλεμο εναντίον του Δία, εκσφεδονίζοντας βράζους και αναμμένες δρυς στον ουρανό. Οι Ολύμπιοι με τη βοήθεια του Ηρακλή, που ήταν γιος του Δία, κατάφεραν να εξουδετερώσουν και τους Γίγαντες.
Τότε η Γαία θύμωσε περισσότερο, ενώθηκε με τον Τάρταρο και γέννησε ένα πανίσχυρο τέρας, τον Τυφώνα ή Τυφωέα. Όταν γεννήθηκε λέγετα πως σείστηκε η γη. Το ύψος του έφτανε ως τα άστρα κι είχε εκατό κεφάλια δράκοντα. Ο Ζευς πολέμησε μόνος του με το τέρας χώρις αποτέλεσμα. Αντίθετα ο Τυφώνας κατάφερε να τον πληγώσει. Τον μετέφερε στην Κιλικία, του αφαίρεσε τους τένοντες και τους έκρυψε στο δέρμα μιας αρκούδας, που φυλασσόταν από δράκαινα σε κάποια σπηλιά. Ο Ερμής βρήκε τα νεύρα και τα τοποθέτησε πάλι στο Δία. Όταν απέκτησε την παλιά του δύναμη, ο Δίας κατάφερε να σκοτώσει τον Τυφώνα με τον κεραυνό του.
Γυναίκα του ήταν η αδελφή του Ήρα. Μαζί της απόκτησε τον Ήφαιστο, τον Άρη, την Ήβη και την Ειλείθυια. Στη Δωδώνη της Ηπείρου θεωρούσαν γυναίκα του μιαν άλλη θεά, τη Διώνη. Ο Ησίοδος αναφέρει με τη σειρά εφτά γυναίκες-θεές, που μαζί τους απόκτησε πολλά παιδία : τη Μήτη, τη Θέμιδα, την Ευρυνόμη, τη Δήμητρα, τη Μνημοσύνη, τη Λητώ και τη Μαία. Άλλοι συγγραφείς αναφέρουν και άλλες θεές για γυναίκες του.
Επίσης πολλά παιδιά απόκτησε από την ένωσή του με θνητές γυναίκες, όπως τη Σεμέλη, την Αλκμήνη, τη Λήδα, την Ευρώπη, τη Δανάη, την Ιώ και άλλες πολλές. Φυσικά όλες αυτές είχαν πάντοτε να αντιμετωπίσουν τη ζήλια της Ήρας.
Οι Έλληνες πίστευαν ότι ο Δίας ήταν αρχηγός θεών και ανθρώπων, ανώτερος και ισχυρότερος από όλους. Οι άλλοι θεοί ήταν κατώτεροι από αυτόν και στη φυσική δύναμη και στο αξίωμα. Κανείς δεν είχε δικαίωμα να του αντιταχθεί. Εξουσίαζε και όλα τα φυσικά φαινόμενα. Πίστευαν ότι αυτός ρύθμιζε τις τύχες των ανθρώπων και τον συνέδεαν με όλες τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. Προστάτευε τους ξένους (Ζευς Ξένιος), τους όρκους, τους ικέτες (Ζευς Ικέσιος), τους φυγάδες που ζητούσαν άσυλο (Ζευς Φύξιος), την πόλη, το σπίτι και φρόντιζε για την ευημερία του. Εξασφάλιζε την ισχύ των άγραφων νόμων με την προστασία σου. Ήταν αυτός που προνοούσε για τα πάντα. Μόνο ένα πράγμα ήταν δυνατότερο και πάνω από αυτόν: η Μοίρα, που κανένας δεν μπορούσε να ξεφύγει από τους νόμους της.
Το όνομά του συναντιέται και με τους εξής τύπους: Ζεύς, Δευς, Σδευς, Ζης, Ζας, Δαν, Δην, Την, Ταν, Τιήν, Δίς. Η αιτιατική του ονόματός του έχει δυο τύπους: Ζήνα και Δία. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η διπλή ονομασία, προέρχεται από έναν χωρισμό του ονόματος του θεού σε δυο τμήματα. Έτσι άλλοι χρησιμοποιούν το ένα τμήμα του και τον ονομάζουν «Ζήνα», και άλλοι το άλλο τμήμα του ονομάζοντάς τον «Δία». Συσχετίζοντας όμως τους δυο τύπους αποκαλύπτει κανείς την πραγματική φύση του θεού ως “ο δίδων ζωή” (Δίας Ζευς), πράγμα το οποίο ταιριάζει στο όνομα και ο θεός μπορεί να το εκτελεί.
Συχνά την θέλησή του ο Ζευς την φανέρωνε στους ανθρώπους με διάφορα σημάδια, τις διοσημίες, όμως με αστραπές και πέταγμα πουλιών. Τα δυο ιερά του κέντρα, η Δωδώνη και η Ολυμπία ήταν και μαντεία. Στη Δωδώνη ο χρησμός δινόταν μέσω του θροϊσματος των φύλλων της ιερής βαλανιδιάς, ενώ στην Ολυμπία ο χρησμός δινόταν από την παρατήρηση των καιόμενων σφαγίων της θυσίας (εμπυρομαντεία). Ο Δίας στους Δελφούς χρησμοδοτούσε μέσω του Απόλλωνα, ο οποίος ήταν προφήτης του.
Στα ελληνιστικά χρόνια ο Ζευς είχε γίνει παγκόσμιος θεός και σύμβολο της ιδέας της θεότητας με κάθε δυνατή μορφή. Ταυτίστηκε με αρκετές θεότητες. Ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. είχε ταυτιστεί με τον Άμμωνα – Ρα, το θεό της Αιγύπτου, και λατρευόταν σε μερικές περιοχές στην Ελλάδα ως Ζευς – Άμμων, με ιερά στον Ωρωπό, τη Θήβα, τη Μεγαλόπολη, το Γύθειο και αλλού.
Μυστηριακή μορφή του Δία ήταν ο Ζαγρέας. Αποτελούσε κεντρικό πρόσωπο στην Ορφική Θεογονία. Σύμφωνα με τους Ορφικούς, ο Δίας έσμιξε με τη Δήμητρα και απέκτησε την Περσεφόνη, κόρη με δυο πρόσωπα, κέρατα και τέσσερα μάτια. Κατόπιν, έσμιξε και με αυτή και απέκτησε ένα βρέφος με κέρατα, τον Ζαγρέα. Ο Δίας τον προόριζε για διάδοχο του και του έδωσε το σκήπτρο, τον κεραυνό και τη βροχή. Φύλακες του βρέφους όρισε τους Κουρήτες και τον Απόλλωνα, που το έκρυψαν στον Παρνασσό. Η Ήρα έμαθε που ήταν κρυμμένος ο Ζαγρέας και έστειλε τους Τιτάνες να τον εξοντώσουν. Ο Ζαγρέας για να ξεφύγει άρχισε να αλλάζει μορφές. Έγινε βρέφος, νεαρός έφηβος, Κρόνος, φίδι με κέρατα, Δίας, άλογο, τίγρις και ταύρος. Όταν μεταμορφώθηκε σε ταύρο, τον έπιασαν οι Τιτάνες, τον κομμάτιασαν και έφαγαν ένα μέρος του. Ο Απόλλωνας ύστερα μάζεψε τα κομμάτια και τα έκρυψε στους Δελφούς. Η καρδιά του όμως είχε μείνει ανέπαφη. Τη μάζεψε ο Δίας και την πρόσφερε στη Σεμέλη, διαλυμένη σε ποτό. Εκείνη έμεινε έγκυος και γέννησε το Ζαγρέα για δεύτερη φορά, ως Διόνυσο. Έτσι ο Ζαγρέας έγινε και μυστηριακή μορφή του Διονύσου.
Ορφικός Ύμνος προς τον Δία
Ζεῦ πολυτίμητε, Ζεῦ ἄφѳιτε, τήνδε τοι ἡμεῖς
μαρτυρίαν τιѳέμεσѳα λυτήριον ἠδὲ πρόσευξιν.
ὦ βασιλεῦ, διὰ σὴν κεφαλὴν ἐφάνη τάδε ѳεῖα,
γαῖα ѳεὰ μήτηρ ὀρέων ѳ’ ὑѱηχέες ὄχѳοι
καὶ πόντος καὶ πάνѳ’, ὁπόσ’ οὐρανὸς ἐντὸς ἔταξε·
Ζεῦ Κρόνιε, σκηπτοῦχε, καταιβάτα, ὀμβριμόѳυμε,
παντογένεѳλ’, ἀρχὴ πάντων πάντων τε τελευτή,
σεισίχѳων, αὐξητά, καѳάρσιε, παντοτινάκτα,
ἀστραπαῖε, βρονταῖε, κεραύνιε, φυτάλιε Ζεῦ·
κλῦѳί μου, αἰολόμορφε, δίδου δ’ ὑγίειαν ἀμεμφῆ
εἰρήνην τε ѳεὰν καὶ πλούτου δόξαν ἄμεμπτον.
(μετάφραση:)
Ω Δία πολυτιμημένε Δία αθάνατε, αυτήν εδώ εμείς την απολυτρωτική ομολογία και προσευχή σου απευθύνουμε.
Ω βασιλιά, από το δικό σου κεφάλι εμφανίστηκαν όλα αυτά. (δηλαδή ή γη ή θεά μητέρα και των βουνών οι υψηλοί λόφοι και ο πόντος η θάλασσα) και όλα όσα ό ουρανός περιέχει.
Ώ Δία. υιέ του Κρόνου, πού έχεις το σκήπτρο και εμφανίζεσαι εν μέσω βροντών και αστραπών, ισχυρόκαρδε. πού γέννησες τα πάντα, και
είσαι ή αρχή των πάντων και των πάντων το τέλος.
Σύ πού σείεις τη γή και συντελείς στην αύξηση πού καθαρίζεις (εξαγνίζεις) και εξουσιάζεις τα πάντα και αστράφτεις και βροντάς και ρίχνεις κεραυνούς και είσαι ό τροφός (ο τροφοδότης) άκουσε με ποικιλόμορφε, και δώσε μας άριστη υγείαν και την θεά ειρήνη και πλούτου δόξα ακηλίδωτη.
