Η εξέταση της αρχαιοελληνικής αντίληψης για τη μουσική αποτελεί προϋπόθεση κάθε απόπειρας για την κατανοήση του χορού στην αρχαία Ελλάδα. Σε όλες τις περιόδους του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, η μουσική – με την έννοια της ενότητας μουσικής, ποίησης και χορού – είχε μια σημασία που εμείς δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε. Ίσως αυτό είναι πιο εύκολο για όσους ζουν στην Ελλάδα, όπου ακόμη πολλοί άνθρωποι απολαμβάνουν τη μουσική και τους χορούς του τόπου τους και όπου ποιήματα μεγάλων ποιητών μελοποιούνται, αλλά είναι πολύ δύσκολο για άλλους.

Στην αρχαία Ελλάδα η μουσική ήταν αρκετά σημαντική, ώστε να προκαλεί σκέψεις ακόμη και στους διανοητές της εποχής. Μπορεί να μη χρησιμοποιούσαν το λεξιλόγιο της προφορικότητας και της μη λεκτικής επικοινωνίας, αλλά γνώριζαν καλά ποιο φαινόμενο προσπαθούσαν να εξηγήσουν. Ο Πλάτων είχε καταλήξει ότι ο θαυμαστός καινούριος κόσμος του δεν μπορούσε να υπάρξει χωρίς μουσική, αλλά μια μουσική που έπρεπε να είναι ελεγχόμενη και περιορισμένη: μια τόσο ισχυρή δύναμη θα μπορούσε να γίνει ιδιαίτερα αποδιοργανωτική. Ο χριστιανισμός αγωνίστηκε επί μακρόν εναντίον της μουσικής με ποικίλους τρόπους, γιατί ήταν πολύ στενά συνδεδεμένη με την παγανιστική θρησκεία, αλλά οι ιεράρχες αντιλαμβάνονταν τη δύναμή της, η οποία, ακόμη και αν μπορούσε να τεθεί στην υπηρεσία νέων σκοπών, θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί.

Σήμερα, πολλές μελέτες για την αρχαία Ελλάδα αγνοούν τη μουσική. Ο χριστιανισμός κατόρθωσε τελικά να κάνει ένα μεγάλο μέρος της μουσικής, της κοσμικής ποίησης και ιδιαίτερα του χορού να φαντάζουν χυδαία, αν όχι επικίνδυνα. Θεωρείται καλύτερο να μην εντρυφά κανείς σε αυτά, και σίγουρα δεν αξίζουν την προσοχή των λογίων. Οι λόγιοι στο παρελθόν δεν ακολουθούσαν πάντα τους ιεράρχες, και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν επηρεάζουν τη σύγχρονη έρευνα. Εξάλλουν, υπάρχουν πολλές εκκλησίες, διαφόρων δογμάτων, οι οποίες έχουν επανανακαλύψει τη μουσική – αυτή που διαφέρει από την καθαρά θρησκευτική μουσική – και το χορό ως πολύτιμα συστατικά της λατρείας. Αλλά οι προκαταλήψεις αιώνων αργούν να σβήσουν. Ο χορός εξακολουθεί να θεωρείται μάλλον ασήμαντο παρά σοβαρό θέμα, η μουσική εξακολουθεί να θεωρείται απλώς μέσο ψυχαγωγίας και όχι κύριο συστατικό του αρχαίου πολιτισμού. Ωστόσο, ο Πλάτων ήταν εκείνος που υποστήριξε ότι μόνο αυτοί που ήξεραν πώς να συμμετέχουν στο χορό του δράματος μπορούσαν να θεωρηθούν μορφωμένοι.

Έτσι, η μουσική, παρόλο που αυτή και τα συστατικά της μελετήθηκαν μεμονωμένα, και συνεχίζουν να μελετώνται όλο και περισσότερο, δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί ουσιαστικά στη συνολική εικόνα που έχουμε για τον αρχαίο κόσμο. Παρατηρούμε με ανησυχία ότι ένα πρόσφατο βιβλίου γνωστού συγγραφέα, που κυκλοφόρησε σε έγκυρη σειρά σημαντικού εκδοτικού οίκου, και το οποίο στοχεύει να παράσχει μια εκσυγχρονισμένη συνολική εικόνα της αρχαιοελληνικής θρησκείας για το ευρύ κοινό, αναφέρεται ελάχιστα, αν όχι καθόλου, στο χορό και τη μουσική. Εάν ένας αρχαίος Έλληνας μπορούσε να διαβάσει αυτό το βιβλίο, δεν θα καταλάβαινε γιατί ένα τόσο σημαντικό στοιχείο της θρησκευτικής του εμπειρίας έχει αποκλειστεί από την αφήγηση.

Η μουσική υπήρξε αναπόσπαστο μέρος της θρησκευτικής ζωής στην αρχαιότητα. Η ίδια η θρησκεία δεν περιοριζόταν σε ορισμένες ειδικές εκδηλώσεις, αλλά ήταν παρούσα παντού και πάντα, πράγμα που οι ανθρωπολόγοι έχουν αποκαλέσει «ενσωμάτωση»: η θρησκεία ήταν ενσωματωμένη σε όλες τις πτυχές της κοινωνίας. Η θρησκεία μετά βίας θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή χωρίς τη μουσική. Η θρησκεία χρησιμοποιεί πολύ συχνά υπερβολικούς τρόπους συμπεριφοράς και επικοινωνίας: αντί να μιλάει κανείς, απαγγέλει και τραγουδάει, αντί να περπατάει, παρελαύνει και χορεύει.

Στην αρχαιότητα υπήρξαν παράλληλα και ορισμένες δραστηριότητες που βρίσκονται έξω από τη σφαίρα της θρησκείας με τη στενή έννοια. Έτσι, υπήρξε επίσης δημιουργία μουσικής, τραγουδιού ή χορού που δεν ήταν θρησκευτικά με τη στενή έννοια. Οι αρχαίοι Έλληνες πολλές φορές κατέφευγαν στη μουσική απλώς και μόνο για να διασκεδάσουν. Σε κάθε γιορτή, για οποιοδήποτε λόγο γινόταν, υπήρχαν τραγούδια, μουσική και χορός. Παράλληλα όμως, οι μετέχοντες – αυτοί που έχουν ενεργό ρόλο και αυτοί που αποτελούν το κοινό – μέσως της μουσικής μιλούν ο ένας στον άλλον, επιβεβαιώνοντας στους ίδιους τους εαυτούς τους τις αξίες και την κοσμοθεώρηση της κοινότητάς τους. Πολλά από αυτά τα ζητήματα είναι δύσκολο να εκφραστούν με λίγα λόγια και θα απαιτούσαν βαρύγδουπες ομιλίες. Σε αυτές τις συνθήκες το τραγούδι και ο χορός είναι ιδιαιτέρως αποτελεσματικά. Η μουσική μπορεί να πει πολλά με σχετικά λίγα μέσα. Ένας χορός ένοπλων νέων της Αθήνας, οι οποίοι επιδεικνύουν την ανδρεία τους και τραγουδούν ένα τραγούδι, ας υποθέσουμε, για τη θεά Αθηνά που προστάτευε την πόλη τους, υποδηλώνει πολλά για τον τρόπο με τον οποίο η κοινότητα βασίζεται στους νέους άνδρες που κατατάσσονται στα σώματα των υπερασπιστών της, για την ιδεολογική ενότητα των στρατιωτών και των πολιτών, για τη θεϊκή προστασία του άστεως από μια πολεμική θεά, για την ανάγκη να διατηρήσουν την καλή της διάθεση, κ.ο.κ.

Ταυτόχρονα, η μουσική είναι κάτι περισσότερο από επικοινωνιακό εργαλείο. Σε έναν πολυθεϊστικό κόσμο, όπου υπάρχουν πολλαπλές μορφές λατρείας χωρίς αρκετή δύναμη να αναγκάσουν τους ανθρώπους να πάρουν μέρος σ’ αυτές, συναντούμε έναν διαρκή ανταγωνισμό μεταξύ των λατρειών και μεταξύ των εκδηλώσεων με σκοπό την προσέλκυση του κοινού. Μπορεί κάλλιστα να υπήρχαν κοινωνικές πιέσεις για να κάνουν τους ανθρώπους να επισκέπτονται ορισμένους τοπικούς ναούς και να υποστηρίζουν ορισμένες δημόσιες εκδηλώσεις, αλλά ιερά που απευθύνονται σε ένα μη τοπικό κοινό δεν έχουν ιδιαίτερη προσέλευση, επειδή οι άνθρωποι θέλουν να αποφεύγουν το κουτσομπολιό ή την κοινωνική απομόνωση. Επίσης, γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι οι απλοί άνθρωποι ήταν σε θέση να συμμετάσχουν σε μικρό μέρος των εκδηλώσεων που «παρουσιάζονταν» σε έναν τόπο – χωρίς καν να υπολογίσουμε τις μη τοπικες ειδικές εκδηλώσεις -, επειδή διαφορετικά δεν θα τους έμενε καθόλου χρόνος να εργαστούν. Έτσι, οι τόποι και οι εκδηλώσεις ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για να προσελκύσουν ακροατήρια.

Πως κινητοποιεί κανείς ένα κοινό; Τραβώντας την προσοχή του. Επιστρατεύονται όλων των ειδών τα θέλγητρα, από ειδικές ιερές πηγές, μέσω των λειψάνων μυθικών ηρώων, μέχρι μεγαλύτερα πανηγύρια – και, φυσικά, μέσω της παρουσίασης της καλύτερης μουσικής.

Η μουσική συμβάλλει στην προσέλκυση του ακροατηρίου, και όταν το ακροατήριο έχει κινητοποιηθει, η ίδια αυτή μουσική μεταφέρει αποτελεσματικά το μήνυμα για το οποίο ήθελε κάποιος να προσελκύσει αυτό το κοινό.

Επίσης, μπορεί να υπάρξει μια τρίτη πτυχή, η θυσία. Η θυσία είναι η βασική τελετη της αρχαιοελληνικής θρησκείας. Απαντώνται διαφόρων ειδών προσφορές στην αρχαία Ελλάδα – προσφορά μέσω της πυράς, αλλά και προσφορές θυμιάματος, ειδών διατροφής, υγρών, αντικειμένων αξίας, γης, σκλάβων κ.λπ. Στην πραγματικότητα, ένα ιερό και καθετί μέσα σε αυτό αποτελούν μια προσφορά: πρόκειται για χώρο που παραχωρείται στους θεούς, όπου μπορεί να ιδρυθεί ένας ναός, συνήθως από την κοινότητα, ενώ άτομα και συλλογικότητες αναθέτουν άλλα κτίρια, μνημεία, αγάλματα και ειδώλια και άλλα έργα τέχνης ή τέχνεργα, από μεγάλα σε κλίμακα και ακριβά μέχρι μικροσκοπικά και πάμφθηνα. Ωστόσο, όπως μόλις είδαμε, υπάρχουν επίσης πολλών ειδών μη μόνιμες, φθαρτές θυσίες. Δεν είναι και τόσο παρατραβηγμένη η ιδέα ότι οι δραστηριότητες που απευθύνονται αποκλειστικά σε μια θεϊκή οντότητα, και οι οποίες συνήθως παίρνουν τη μορφή ενός διαγωνισμού, ενός αγώνα, είναι περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι προσφέρουν την ενέργεια και τη δεξιοτεχνία τους. Είτε πρόκειται για αγώνες δρόμου, πυγμαχία, πάλη, παίξιμο του αυλού, χορό και τραγούδι στο πλαίσιο του χορού του δράματος, είτε για την παρουσίαση ενός ολοκληρωμένου δραματικού έργου, όλα είναι δώρα για τους θεούς (οτιδήποτε άλλο και αν είναι ταυτόχρονα). Η σημασία του διαγωνισμού στο πλαίσιο της θρησκείας τους ήταν αυτό που με τον καιρό τους έκανε να φαίνονται ότι έχουν έναν ιδιαιτέρως ανταγωνιστικό χαρακτήρα.

Η μουσική της αρχαίας Ελλάδας έχει χαθεί – σώζονται μόνο σπαράγματα από τα μέρη που την αποτελούσαν: χορική ποίηση, ή καλύτερα οι λέξεις των ποιημάτων που κάποτε ήταν χορικά, μικροσκοπικά αποκόμματα μουσικής σημειογραφίας και πολλή μουσική θεωρεία. Από το χορό, όμως, μας έχουν απομείνει ελάχιστα. Παρόλο που έχουμε αμέτρητα κείμενα σχετικά με το χορό και αμέτρητες εικόνες, τα κείμενα δεν προσφέρουν λεπτομερείς περιγραφές, δεν υπάρχει ούτε ένα που αναφέρεται στην τεχνική του χορού ως σωματικής κίνησης και στις χορογραφίες. Σε πολλά αγγεία εκείνης της εποχής παρουσιάζονται χορευτικές μορφές, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για να αναπαραραστήσουμε τα βήματα που ακολουθούνταν και τις σειρές κινήσεων ενός αρχαιοελληνικού χορού.