Η Αφροδίτη κατά την αρχαία ελληνική μυθολογία και θρησκεία είναι η θεά του έρωτα, της ομορφιάς, της σεξουαλικότητας, της ηδονής και της τεκνοποίησης.
Σύμφωνα με την Θεογονία του Ησίοδου (στ. 188-200), η Αφροδίτη γεννήθηκε από το σπέρμα του Ουρανού που έπεσε στη θάλασσα. Ο Κρόνος απέκοψε τα γεννητικά όργανα του πατέρα του, Ουρανού, και τα πέταξε στη θάλασσα. Από τον αφρό προήλθε η θεά, εξ’ ου και το όνομά της. Σπρωγμένη από τον Ζέφυρο στη θάλασσα, η Αφροδίτη βγήκε γυμνή από την θάλασσα στις ακτές της Πάφου και έπειτα καλλωπίστηκε από τις θεραπαινίδες, τις Ώρες, και μεταφέρθηκε στον Όλυμπο, όπου παρουσιάστηκε στο Δία και τους υπόλοιπους θεούς.
Ο Δίας, φοβούμενος εξαιτίας της ομορφιά της, ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των θεών για να την κατακτήσουν θα οδηγούσε σε πόλεμο, αποφάσισε να την πανδρεύσει με τον Ήφαιστο, ο οποίος καθόσον άσχημος και με δυσμορφίες, δεν εκλαμβανόταν ως απειλή. Η Αφροδίτη είχε, ωστόσο, πολλούς εραστές, τόσο θεούς, όπως ο Άρης, όσο και ανθρώπους, όπως ο Αγχίσης. Με τον θεό Άρη φέρεται να απέκτησε τον Έρωτα, τον Δείμο και τον Φόβο, ενώ με τον Ποσειδώνα έφερε στη ζωή τον Έρυκα και με τον Διόνυσο τον Πρίαπο. Γιος της θεωρείται και ο Ερμαφρόδυτος, τον οποίο έφερε στη ζωή η θεά μαζί με τον Ερμή.
Ιερά όντα της θεάς ήταν η μυρτιά, τα περιστέρια, τα σπουργίτια, τα άλογα και οι κύκνοι. Η Αφροδίτη είναι επίσης γνωστή ως Κυθέρεια και Κύπριδα από τους δύο βασικούς τόπους λατρείας της, τα Κύθηρα και την Κύπρο, που υποστήριζαν ότι αποτελούν τον τόπο γέννησής της. Χάρις στο μύθο της ανάδυσής της από τη θάλασσα η Αφροδίτη λατρευόταν ευρέως ως προστάτιδα των ναυτικών, με τα επίθετα Πελαγία, Ευπλοία και Θαλασσία. Λόγω του δεσμού της με το θεό Άρη, λατρέυτηκε παραδόξως και ως πολεμική θεότητα στη Σπάρτη με το επίθετο Αρεία, ενώ οπλισμένη απεικονιζόταν και η Ουράνια Αφροδίτη στα Κύθηρα. Πολλές τοπικές λατρείες της απέδιδαν διάφορα ονόματα και παραδόσεις, εντούτοις, οι Αρχαίοι Έλληνες αναγνώριζαν πως οι δοξασίες αυτές αναφέρονταν σε μία κοινή θεά, την Αφροδίτη.
Αρχέτυπα
Η Αφροδίτη είναι ένα θηλυκό μυθολογικό αρχέτυπο. Σε όλο τον αρχαίο κόσμο έρχεται κανείς αντιμέτωπος με το αρχέτυπο της μητέρας θεάς. Όντας συνδεδεμένη με μια φαινομενικά ατελείωτη σειρά φαινομένων -αγάπη, γέννηση, θάνατο, γονιμότητα, πόλεμο, ύφανση, μαγεία, συγγένεια, γάμο, παρθενία, πένθος κ.λπ.– στη θεά απευθυνόταν το μεγαλύτερο κομμάτι της τελετουργικής δράσης που χαρακτηρίζει ένα σημαντικό κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι τίτλοι της, που αποδίδουν τους τομείς επιρροής της είναι αναρίθμητοι: Βασίλισσα του ουρανού, Πολεμίστρια, Κόρη, Πόρνη, Μητέρα-γη, Βασίλισσα του κάτω κόσμου, κ.λπ. Παρόλο που η λατρεία της δε διαπερνά τον κόσμο πλέον, όπως στα αρχαία χρόνια, είναι ακόμα πολύ ζωντανή, μετουσιωμένη βαθμιαία και αφομοιωμένη στα αρχέτυπα της σύγχρονης θρησκευτικής εμπειρίας. Είναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι διάφορες πτυχές της λατρείας της θεάς-μητέρας απορροφήθηκαν από τη λατρεία της Παρθένου Μαρίας.
Ο Πλάτων κάνει την διάκριση μεταξύ της Αφροδίτης Πανδήμου (του κοινού έρωτος) και της Αφροδίτης Ουρανίας (του ουράνιου έρωτος). Στην πραγματικότητα η λέξη Πάνδημος εκφράζει την παρουσία της θεάς σ’ όλα τα στρώματα ενός λάου, τα οποία βέβαια κατά κάποιο τρόπο συνδέει. Το όνομα Ουρανία βεβαιώνει την προέλευση της ως ανατολικής θεάς του Ουρανού. Σ’ αυτήν αποδημούσαν οι πιστοί της – όπως συνέβαινε στην Κόρινθο – σ’ ένα ιερό που βρισκόταν ψηλά, πάνω στην κορυφή ενός βουνού. Εδώ τους υποδέχονταν φιλικές ιέρειες. Οι δύο αυτές προσωνυμίες φαίνονται ενωμένες με μια τρίτη και φτιάχνουν μιά τριάδα, όπως συμβαίνει στην πολύ αρχαία λατρεία της στη Θήβα, όπου η θεά ονομαζόταν με τον τρίτο τύπο: Αποστροφία.
Αφροδίτη και Νηρίτης
Η ερωτική ιστορία που η Αφροδίτη είχε στη θάλασσα, πριν ακόμα βρεθεί με τους θεούς του Ολύμπου, συνδέθηκε μ’ ένα κοχύλι. Ο κατοπινός αφηγητής ονομάζει την Αφροδίτη θυγατέρα του Διός. Πραγματικά, η ιστορία τούτη μεταφέρει στη θάλασσα την προολύμπια περίοδο της θεάς.
Βρισκόταν – έτσι αρχίζει η διήγηση – ένα κοχύλι, μικρό αλλά χαριτωμένο, στο καταξάστερο νερό, ανάμεσα στα βράχια, μέσα στη θάλασσα: το λέγαν Νηρίτη και ήταν ο μοναχογιός του Νηρέως. Ο Ησίοδος ξέρει μόνο τις πενήντα κόρες. Και ο Όμηρος επίσης. Για το γιο μιλούν οι άνθρωποι στα παραθαλάσσια. Ήταν ο ωραιότερος ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους. Όσο η Αφροδίτη κατοικούσε στη θάλασσα, χαιρόταν μαζί του και ζούσε μ’ αυτόν σαν μ’ έναν αγαπημένο της. Όταν ήρθε ο καιρός που, με την προσταγή του πεπρωμένου, έπρεπε να συμπεριληφθεί στους Ολύμπιους και την προσκάλεσε ο Πατέρας, θέλησε να πάρει μαζί της στον Όλυμπο το σύντροφό της. Εκείνος όμως προτίμησε η ζωή στη θάλασσα με τ’ αδέλφια και τους γονείς του. Η Αφροδίτη θέλησε να του χαρίσει φτερά. Κι αυτό επίσης δεν τον συγκίνησε. Έτσι η θεά τον μεταμόρφωσε σε κοχύλι και για συνοδό και υπηρέτη της διάλεξε τον νεαρό θεό, τον Ερώτα. Σ’ αυτόν έδωσε τα φτερά.
Μια άλλη ιστορία πολύ μεταγενέστερη, θέλει τον Νηρίτη ευνοούμενο του Ποσειδώνος και άλλη όψη του Φαέθοντος. Όταν το ωραίο αγόρι έφυγε με το άρμα του πάνω στα κύματα, ήταν όμοιος με τον ήλιο.
Πλανήτης Αφροδίτη – “Αστέρι του θρήνου”
Εάν η λατρεία της Αφροδίτης απεικονίζει τις αρχαίες συλλήψεις που συνδέονται με τον πλανήτη Αφροδίτη, πρέπει να αναμένεται ότι η γνώση της μυθολογίας του πλανήτη θα βοηθήσει στην ερμηνεία των συγκεκριμένων λεπτομερειών της λατρείας της θεάς. Ο Gregory Nagy, ένας από τους πρώτους μελετητές του ελληνικού μύθου, ερμηνεύει το άλμα της Αφροδίτης από την άποψη των στερεότυπων κινήσεων του πλανήτη στον ουρανό: «Βουτώντας από τον λευκό βράχο εκείνη [η Σαπφώ] κάνει ό,τι και η Αφροδίτη με τη μορφή του Εσπερινού άστρου, βουτώντας πίσω από τον βυθισμένο Ήλιο, για να τον συναντήσει το επόμενο πρωί με τη μορφή του Αυγερινού.
Το γεγονός ότι οι θρηνωδίες της Αφροδίτης σχετίζονται με τον πλανήτη επιβεβαιώνεται από τη βαβυλωνιακή παράδοση, στην οποία η Ιστάρ/Αφροδίτη ήταν γνωστή ως «αστέρι του θρήνου». Παρόμοιες παραδόσεις περιβάλλουν τη σκανδιναβική θεά Φρέγια, που ταυτίζεται συνήθως με την Αφροδίτη. Οι θρήνοι της Φρέγια συμμορφώνονται με ένα γενικό αρχέτυπο σύμφωνα με το οποίο «ήταν κυρίως περιπλανώμενη. Σαν την Ίσιδα στην αναζήτηση του Όσιρι, σαν την Ιώ και αναρίθμητες άλλες θεές, περιπλανιέται απαρηγόρητη σε αναζήτηση του Οντχρ ή Οντίν». Η ίδια ιδέα είναι προφανής στο Νέο Κόσμο, όπου η θεά Ιτζπαπαλότλ «περιπλανήθηκε θρηνώντας για την απώλεια του Ψαριού Βέλους».
Έρωτας
Ήταν το πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου μαζί με το Χάος και τη Γη. Ήταν το στοιχείο εκείνο που ενθάρρυνε και διευκόλυνε τη γέννηση και δημιουργία της ζωής. Ο Έρωτας ήταν ο θεός του πόθου και της σεξουαλικής δραστηριότητας.
Ακόλουθος της θεάς Αφροδίτης. Είχε τη μορφή ενός όμορφου έφηβου με τόξο, βέλη και φτερά. Έτοιμος να χτυπήσει τους ανθρώπους και να τους κάνει να ερωτευτούν. Ο Έρωτας στον Πλάτωνα δεν ήταν παντοδύναμος θεός, αλλά μια δύναμη ανήσυχη και ανικανοποίητη.
Ορφικός Ύμνος «Εις Αφροδίτην»
«Ουρανία, πολύυμνη, φιλομμειδής Αφροδίτη,
ποντογενής, γενέτειρα θεά, φιλοπάννυχε, σεμνή,
νυκτέρια ζεύκτειρα, δολοπλόκα μητέρα της Ανάγκης.
Γιατί τα πάντα είναι από εσένα, καθώς υπέζευξες τον Κόσμο
και κρατείς τις τρείς Μοίρες, γεννάς δε τα πάντα,
όσα είναι στον ουρανό και στην πολύκαρπη γη
και στον πόντο και στον βυθό, σεμνή του Βάκχου πάρεδρε,
που τέρπεσε με τα θάλη, γαμοστόλε μητέρα των Ερώτων,
Πειθώ λεκτροχαρής, κρυφία, χαριδώτι,
φαινομένη και αφανής, ερατοπλόκαμε, ευπάτειρα,
νυμφιδία σύνδαιτι θεών, σκηπτούχε, λύκαινα,
γεννοδότειρα, φίλανδρε, ποθειτότατη, βιοδώτη,
που έζευξες τους βροτούς με αχαλίνωτους ανάγκες
και τα πολλά φύλα των ερωτωμανών θηρίων με φίλτρα.
Έλα, Κυπρογενές θείον γένος, είτε είσαι εν τω Ολύμπω,
θεά βασίλεια, φανερώνοντας καλώ πρόσωπο,
είτε αμφιπολεύεις στον θρόνο της ευλιβάνου Συρίας,
είτε εσύ με χρυσότευκτα άρματα κατέχεις το γονιμώδει λουτρά
στα πεδία της ιερής Αιγύπτου, είτε με κυκνοσειρόμενα άρματα
ερχόμενη χαίρεσαι με τους κυκλικούς χορούς των κητών
στο πόντιο κύμα, είτε με νύμφες τέρπεσαι στις θίνες του Διός
Χθονίου με σιωπηλά άλματα σε αμμώδη αιγιαλούς,
είτε στην Κύπρο, άνασσα, οι τροφοί σου, μαζί ωραίες
παρθένες και άδμητες νύμφες ανα πάντα ενιαυτό
υμνούν, εσέ, μακάρια, και τον άμβροτο αγνό Άδωνι.
Έλα, μακάρια θεά που έχεις πολύ επέραστο είδος.
Γιατί σε καλώ με σεμνή ψυχή και άγιους λόγους.».
