Μεγακλής, ο παππούς του Αλκιβιάδη, στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

Μπάμπης Πλαϊτάκης

Ο εικονιζόμενος Μεγακλής υπήρξε ωραίος, μαχητικός, επιρρεπής στην ακολασία, έζησε μεταξύ του 6ου και του 5ου αιώνα π.Χ., είχε θαυμαστές (ή θαυμαστή ) που προσέφεραν αυτόν τον πήλινο πίνακα με τη μορφή του στη θεά Αθηνά, πάνω στην Ακρόπολη. Κάποια στιγμή, όμως, ο Μεγακλής έπεσε σε δυσμένεια και τότε το όνομά του σβήστηκε από τον πίνακα…

Τα εκθέματα του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης έκρυβαν, για μένα, μία έκπληξη: στο πρόσωπο του εικονιζόμενου άνδρα, στον πήλινο πίνακα της προθήκης 25 (εικ. 1), αναγνώρισα τον Μεγακλή, πατέρα της μητέρας του Αλκιβιάδη, Δεινομάχης.

Είναι ένας αναθηματικός πήλινος πίνακας που χρονολογείται γύρω στο 500 π.Χ., με παράσταση νέου άνδρα που τρέχει με τα όπλα του. Φέρει κράνος, κρατάει στο ένα του χέρι δόρυ και στο άλλο ασπίδα διακοσμημένη, στην μπροστινή της όψη, με παράσταση Σατύρου. Στη μέση φοράει ζώνη που καλύπτει μικρό μέρος του σώματός του. Στο επάνω μέρος του πίνακα αρχικά υπήρχε η επιγραφή «ΜΕΓΑΚΛΕΣ ΚΑΛΟΣ» (ο Μεγακλής είναι όμορφος). Το όνομα ΜΕΓΑΚΛΕΣ έχει σβηστεί και έχει αντικατασταθεί μεταγενέστερα από το ΓΛΑΥΚΥΤΕΣ, αλλά το αρχικό όνομα εξακολουθεί να διαφαίνεται πίσω από το νέο . Είναι έργο ζωγραφικής πάνω σε πηλό, μικτής τεχνικής (οι λεπτομέρειες της μορφής αποδίδονται ζωγραφικά στο πρόσωπο και στο σώμα ενώ στη ζώνη είναι εγχάρακτες).

Από μια πρώτη μελέτη που έκανα, ο άνδρας συνδέεται, κατά την άποψή μου, με μια εξέχουσα προσωπικότητα της αρχαιότητας, τον γνωστό πολιτικό, στρατηγό και ανιψιό του Περικλή, Αλκιβιάδη (451-404 π.Χ.). Συγκεκριμένα πρόκειται για τον παππού του Αλκιβιάδη, Μεγακλή, γιο του Ιπποκράτη, πατέρα της μητέρας του Δεινομάχης, που εξοστρακίστηκε το έτος 487/6 π.Χ.

Γραπτές μαρτυρίες και αρχαιολογικά δεδομένα που συνηγορούν υπέρ αυτής της άποψης

1) Η χρονολόγηση του εν λόγω ευρήματος τοποθετείται γύρω στο 510-500 π.Χ. από τους αρχαιολόγους του Μουσείου. Αν και πιστεύω ότι θα μπορούσε να είναι νεότερο κατά δέκα χρόνια (500-490), λόγω της τεχνικής της ζωγραφικής απεικόνισης. Αυτή την εποχή έζησε και ο Μεγακλής, ο γιος του Ιπποκράτη.

2) Το όνομα ΜΕΓΑΚΛΕΣ απαντά στα εξής αρχαία κείμενα:

α) Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧΙΙ. «νίκησαν στην μάχη του Μαραθώνα και δύο χρόνια μετά την νίκη … για πρώτη φορά εφάρμοσαν τον νόμο του οστρακισμού … τον αμέσως επόμενο χρόνο …, όταν επώνυμος άρχοντας ήταν ο Τελεσίνος… Τότε εξοστρακίστηκε ο Μεγακλής γιος του Ιπποκράτη του δήμου Αλωπεκής» (σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου).

Ως γνωστόν η μάχη του Μαραθώνα έγινε το 490 π.Χ. Επομένως ο εξοστρακισμός του Μεγακλή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, έγινε το 487/6 π.Χ. Στο ίδιο σημείο, ο Αριστοτέλης αναφέρει επίσης ότι τέσσερα χρόνια αργότερα οι Αθηναίοι ανακάλεσαν όλους τους εξοστρακισμένους για να αντιμετωπίσουν τον περσικό κίνδυνο.

β) Ανδοκίδης, Κατά Αλκιβιάδου, 34. Εδώ έχουμε τη σημαντική πληροφορία ότι ο παππούς του Αλκιβιάδη, ο πατέρας της μητέρας του, Μεγακλής εξοστρακίστηκε όπως και ο παππούς του, από τη μεριά του πατέρα του, που έφερε το ίδιο όνομα με εκείνον. «… ο της μητρός πατήρ Μεγακλής και ο πάππος Αλκιβιάδης <δις> εξωστρακίσθησαν αμφότεροι…».

γ) Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 1. «Το Αλκιβιάδου γένος … προς δε μητρός Αλκμαιωνίδης ην, εκ Δεινομάχης γεγονώς της Μεγακλέους».
Εδώ έχουμε ξανά την πληροφορία ότι ο Μεγακλής ήταν πατέρας της μητέρας του Αλκιβιάδη, Δεινομάχης.

Όσον αφορά τον αναθηματικό πήλινο πίνακα που εξετάζουμε, βλέπουμε ότι το όνομα ΜΕΓΑΚΛΕΣ σβήστηκε κάποια στιγμή και ένα άλλο όνομα (Γλαυκύτες) γράφτηκε πάνω σε αυτό. Κατά την άποψή μου, αυτό έγινε μετά τον εξοστρακισμό του Μεγακλή το 487/6, οπότε αυτός είχε πέσει πια σε δυσμένεια και είχε υποχρεωθεί να εγκαταλείψει την Αθήνα για κάποια χρόνια. Μια τέτοια πράξη μόνο έτσι δικαιολογείται για έναν αναθηματικό πίνακα που ήταν σε δημόσια θέα πάνω στο βράχο της Ακρόπολης, προσφορά στη θεά Αθηνά, και αφορούσε κάποιον που είχε τιμωρήσει η ίδια η πολιτεία. Ο πίνακας φέρει ακόμα και σήμερα το στίγμα εκείνης της καταδίκης.

3) Τα όστρακα που βρέθηκαν στην αρχαία Αγορά και στον Κεραμεικό και φέρουν το όνομα ΜΕΓΑΚΛΕΣ ΗΙΠΠΟΚΡΑΤΟΣ (Μεγακλής γιος του Ιπποκράτη) χρονολογούνται από τους αρχαιολόγους γύρω στο 486 π.Χ.(εικ. 2). Σε ορισμένα όστρακα του Κεραμεικού με καυστικά σχόλια εναντίον του Μεγακλή, βρίσκουμε και το λόγο του εξοστρακισμού του, που έχει να κάνει μάλλον με θέματα ηθικής, όπως υποστηρίζεται σε κείμενο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής (Athenian Agora Excavations, Ostracism): «More than 4000 ostraka bearing Megakles name were found in one deposit in the Kerameikos and have been associated with the ostracism of 486 B.C., although the rude comments that accompany his name on some of these ostraka concentrate on his morals rather than on his tyrannical tendencies»). Πάνω από 4.000 όστρακα στον Κεραμεικό φέρουν το όνομα του Μεγακλή…

Στο έκθεμα, ο εικονιζόμενος Μεγακλής φέρει ασπίδα που απεικονίζει Σάτυρο! Ο Σάτυρος, σύμβολο διονυσιακό, σχετίζεται σίγουρα με την προσωπικότητα του εικονιζόμενου και, μάλλον, με την αιτία της καταδίκης του. 

Κοινά χαρακτηριστικά ανάμεσα στον εικονιζόμενο Μεγακλή και τον Αλκιβιάδη

– Η επιγραφή ΜΕΓΑΚΛΕΣ ΚΑΛΟΣ (Ο Μεγακλής είναι όμορφος) δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για την ομορφιά του Μεγακλή. Ο αναθηματικός αυτός πήλινος πίνακας ήταν προσφορά προς τη θεά από κάποιον θαυμαστή του Μεγακλή. Ο Μεγακλής λοιπόν, όπως και ο Αλκιβιάδης, είχαν θαυμαστές. 
Όσον αφορά την ομορφιά του Αλκιβιάδη, αυτή είναι παροιμιώδης όπως μας περιγράφει ο Πλούταρχος (Αλκιβιάδης, 4). «Περί μεν ουν του κάλλους του σώματος ουδέν ίσως δει λέγειν, πλην ότι και παίδα και μειράκιον και άνδρα πάση συνανθήσαν τη ηλικία και ώρα του σώματος εράσμιον και ηδύν παρέσχεν…».

– Η στάση του εικονιζόμενου Μεγακλή, στον πήλινο πίνακα, είναι ενδεικτική της μαχητικότητάς του, όπως μαχητικός υπήρξε και ο Αλκιβιάδης. Θα διαφωνήσω με την άποψη ότι εδώ έχουμε παράσταση οπλιτοδρόμου αθλητή που τρέχει με τα όπλα του. Δεδομένου ότι στον οπλίτη δρόμο, οι αθλητές φορούσαν κράνος, ασπίδα και περικνημίδες αλλά ποτέ δεν έφεραν αιχμηρό όπλο, όπως ο εικονιζόμενος που, εδώ, κρατά δόρυ. Η στάση του είναι χαρακτηριστική κάποιου που είναι σε θέση μάχης ή σε άσκηση μάχης.

– Η ασπίδα του εικονιζόμενου απεικονίζει έναν Σάτυρο, σύμβολο διονυσιακό, όπως ήδη αναφέρθηκε. Ο Αλκιβιάδης υπήρξε επίσης άνθρωπος που αγαπούσε τις απολαύσεις, όπως φαίνεται από το «πορτρέτο» που του κάνει ο Πλούταρχος (Αλκιβιάδης, 16.1). «…Εν δε τοις τοιούτοις πολιτεύμασι και λόγοις και φρονήματι και δεινότητι πολλήν αυ πάλιν την τρυφήν της διαίτης και περί πότους και έρωτας υβρίσματα…». (…Μαζί με την πολιτική και τη ρητορική δραστηριότητα που έδειχνε το μεγαλείο των ιδεών του και των ικανοτήτων του, ερχόταν σε αντίθεση η βαθιά χαλάρωση των ηθών, οι υπερβολές του στην οινοποσία και στην ακολασία…). Όσον αφορά την ασπίδα του Αλκιβιάδη, ο Πλούταρχος (Αλκιβιάδης, 16,1) μας λέει ότι «είχε μια επιχρυσωμένη ασπίδα, που δεν έφερε κανένα πατροπαράδοτο έμβλημα αλλά έναν Έρωτα κεραυνοφόρο…».

Συμπέρασμα: Ο εικονιζόμενος Μεγακλής υπήρξε ωραίος, μαχητικός, επιρρεπής στην ακολασία, έζησε μεταξύ του 6ου και του 5ου αιώνα π.Χ., είχε θαυμαστές (ή θαυμαστή) που προσέφεραν αυτόν τον πήλινο πίνακα με τη μορφή του στη θεά Αθηνά, πάνω στην Ακρόπολη. Κάποια στιγμή, όμως, ο Μεγακλής έπεσε σε δυσμένεια και τότε το όνομά του σβήστηκε από τον πίνακα… 
Όλα αυτά οδηγούν στην προσωπικότητα του Αλκμαιωνίδη Μεγακλή, γιου του Ιπποκράτη που εξοστρακίστηκε (καταδικάσθηκε σε εξορία, διότι θεωρήθηκε επικίνδυνος για το δημοκρατικό πολίτευμα) το 487/6 π.Χ., μάλλον για λόγους ηθικής, όπως δείχνουν και τα όστρακα που βρέθηκαν στον Κεραμεικό.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ο Αλκιβιάδης ο γιος του Κλεινία, κληρονόμησε τα γονίδια του Αλκμαιωνίδη παππού του Μεγακλή.